وضعیت فقهی و حقوقی فقهای مذاهب خمسه بردیه ی اعضا بدن
مقدمه
حمد و سپاس، فقط شایسته‌ی خداوندی است که آدمی را به گوهر عقل و خرد، و جامعه بشری را به زیور علم آراسته کرد و ما را بر شریعت پاک و جاودان اسلام قرار داد تا از بندگان صالح و شاکر او باشیم، و درود بی پایان بر فرستاده‌ی او محمّد مصطفی پرچمدار صلح و نجات و درود و سلام بر آل و اصحاب او و بر پویندگان راه او تا روز قیامت.
شریعت اسلام برای رعایت مصالح بندگان در معاش و معاد آمده است، در هر زمان و مکان هر‌چند شرایط یا طبیعت زندگی تغییر کند، روح تشریع با تغییرات زمان و مکان همراه میشود و مسائلی را که برای بشر رخ می‌دهد مطابق مصالح بندگان در سایه‌ی منهج شریعت، روشن می‌سازد. از مهم‌ترین مصالح بندگان که شریعت برای رعایت و حفظ آن آمده است، حفظ نفس است. خداوند متعال می‌فرماید: «وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا فَلَا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كَانَ مَنْصُورًا».[إسراء/ آیه 33] حفظ نفس از ضروریات خمس است که خداوند متعال به حفظ آن‌ها دستور داده است. از جمله احکامی که برای حفظ نفس یا بعضی از آن از هلاکت تشریع شده است، قصاص و دیات و ارش جنایات است.عمل به این احکام صیانت از نفس و عمل نکردن به آن موجب هلاکت نفس است. از این رو لازم است احکامی که در راستای حمایت از نفس انسان تشریع شده‌اند مورد توجه ویژه واقع شوند و مطابق با مقتضیات زمان تعدیل شوند.
بیان مسئله
ديه از لحاظ لغوی مالی است که به عنوان بدل نفس مقتول، به ولي دم پرداخت میشود. در اصطلاح شرع مال واجبی است که به سبب جنایت بر شخص آزاده در نفس یا کمتر از آن پرداخت میشود.
هدف و حكمت تشريع ديه، جبران خسارت و زيان وارده به خانواده‌ي مقتول و جلوگیری از كينه و نفرت و دشمني احتمالي و حفظ خون انسان‌ها از پایمال شدن است. فقهای مذاهب اسلامی در مورد تعلق دیه به اعضای ظاهری و خارجی مانند دست، پا، بینی و گوش و غیره تقریباً اتفاق نظر دارند و این موضوع را در تأليفات فقهي خود در باب ديه مورد بررسي قرار داده‌اند، اما در مورد ديه‌ي اعضاي داخلي بدن سخني جامع و مورد توجه به ميان نياورده‌اند و وجه تمايز اعضاي ظاهری با اعضای داخلی از لحاظ تعلق یا عدم تعلق دیه را به طور واضح روشن نساخته‌اند. منظور از عضو داخلي اعضايي است كه در داخل گلو، قفسه‌ي سينه، شكم، پهلو‌ها و لگن خاصره قرار دارد، نظير ناي، قلب، كليه، طحال، روده‌ها وسایراعضا
مفهوم دیه
برای روشن شدن مفهوم دیه، لازم است، معنای آن را در لغت، مصطلح فقهاء و قانون بررسی کرد.
1-1-1- معنای لغوی دیه
«دیه»، مصدر «وَدَى الْقَاتِلُ الْقَتِيلَ» و از ریشهی «وَدی» گرفته شده است. فاء الفعل آن یعنی حرف «و» حذف شده و به جای آن، حرف «ة» نهاده شده است. هرگاه گفته شود: «وَدَى الْقَاتِلُ الْقَتِيلَ» یعنی قاتل خون بهای مقتول را به صاحب خون پرداخت کرد.[1] همچنین هرگاه گفته شود: «اتَّدَى وَلِيُّ القَتِيل» یعنی ولی دم به دیه راضی شد و از خون قاتل درگذشت.[2] بنابراین دیه از لحاظ لغوی مالی است که به عنوان بدل نفس مقتول، به ولی دم پرداخت میشود.
در کلام عرب کلمه‌ی عَقل نیز در معنای دیه بکار رفتهاست، وقتی گفته میشود: «عَقَلَ الْقَتِيلَ عقلاً» یعنی دیه‌ی مقتول را داد. از جمله معانی عقل «حجر و منع» است.[3] دلیل این‌که دیه را عقل نام نهاده‌اند آن است که وضع دیه مانع میشود که مردم همدیگر را به قتل برسانند.[4] معنای دیگر عقل، «بستن زانوی شتر» است زیرا در زمان جاهلیت، معمولاً شتر به عنوان خون بها پرداخت می‌شد و اقوام قاتل هنگام شب شتران دیه را جلوی خانه‌ی اولیای مقتول می‌بردند و زانوی شتران را در آنجا می‌بستند و صبح که اولیای مقتول از خانه خارج می‌شدند شتران زانو بسته را در کنار خانه‌ي خود می‌دیدند.[5]
دیه از دیدگاه مذاهب اربعه و امامیه
فقهای مذاهب اسلامی تعریف‌های متفاوتي از دیه ارائه داده‌اند، که در اینجا لازم است تعریف هر مذهب به صورت جداگانه بررسی شود.
حنفيه:اکثر فقهای مذهب حنفی دیه را به این صورت تعریف کرده‌اند: «دیه اسم مالی است که بدل نفس است و ارش اسم مال واجب در کمتر از نفس است».[1] این تعریف – موافق با معنای لغوی دیه-بیان می‌کند که دیه، مالی است که فقط در حالت قتل نفس واجب میشود به دلیل این‌که، به مال پرداختی در قبال جنایت بر کمتر از نفس ارش گفته میشود. مقصود از جنایت بر کمتر از نفس هر نوع آزار و اذیت بر جسم انسان است که موجب مرگ او نشود؛ از جمله ایجاد جراحت و قطع عضو و امثال آن.[2] همچنین، در این تعریف به مقدر یا غیر مقدر بودن مال پرداختی در دیه و ارش اشاره‌ای نشده است. این در حالی است که فقهای حنفی در باب دیات، لفظ دیه را بر بدل ما دون نفس اطلا
کرده‌اند، و در احادیث مربوط به دیه‌ي اعضا و جراحات از جمله حدیث عمرو بن حزم[3] لفظ دیه برای بدل جراحت و بدل عضو بکار رفته است
.
بازدیدها: 19